Sinem Selim & Murat Tekkeşinoğlu, İstanbul Üniversitesi - Amatör Astronomlar Kulübü (AAK)
Göktaşı Yağmuru Nedir?
Göktaşları (meteorlar) Güneş Sistemimizdeki kalıntı taş ve kaya parçalarıdır. Bu taşlar Yer'in çekim alanına kapılarak zaman zaman atmosferimize girerler. Saniyede 30-70 km gibi çok yüksek hızlarla atmosfere girdikleri için, atmosferimizdeki moleküllerin yüksek sıcaklıklara çıkmasına ve parlamasına neden olurlar. Herhangi bir gecede, saatte birkaç rastgele göktaşı görmek mümkündür. Göktaşları çoğunlukla çok küçük taş parçalarıdır. Kum tanesi büyüklüklerinden, elma büyüklüğünde taşlara kadar değişen boyutlarda olabilirler. Seyrek de olsa, çok daha büyük göktaşları da atmosferimize girerler. Bu olay halk arasında "yıldız kayması" olarak dile getirilse de, gerçekte bu gökolayının yıldızlarla hiçbir ilgisi yoktur.
Ancak bazı zamanlarda, gökyüzünün belirli bir bölgesinden geliyormuşçasına yoğun bir göktaşı etkinliği görülür. Bunun nedeni, Yer'in yörüngesi ile eski bir kuyrukluyıldızın yörüngesinin kesişmesidir. Kuyrukluyıldızın yörüngesindeki kalıntılar, Yer bu yörüngeyle kesiştiğinde (Şekil 1) atmosferimize girerler. Bu da belirli dönemlerde bir göktaşı yağmuru olarak görülür. Önemli bazı göktaşı yağmurları Tablo 1'de verilmektedir. Göktaşı yağmurlarının en etkin olduğu dönemler, maksimum zamanından önceki ve sonraki birkaç gecedir.
Şekil 1. Göktaşı yağmurlarının oluşumunun şematik gösterimi. ©NASA
Tablo 1. Önemli göktaşı yağmurları
| Meteor Yağmuru | Dönemi | Maksimum Zamanı | Saatte Maksimum Göktaşı Sayısı (Tahmini) | Ay Durumu (2017 Yılı) | ilgili Kuyrukklu yıldız |
| Quadrantids | 28 Aralık - 12 Ocak | 3 Ocak | 120 | 5. gün | 2003 EH1 |
| Perseids | 13 Temmuz - 26 Ağustos | 12 Ağustos | 100 | 19. gün | 109P/Swift-Tuttle
|
| Orionids | 25 Ağustos - 19 Kasım | 22 Ekim | 15 | 3. gün | 1P/Halley
|
| Lyrids | 18 Nisan - 25 Nisan | 22 Nisan | 18 | 24. gün | Thatcher (1861 I)
|
| Leonids | 5 Kasım - 3 Aralık | 18 Kasım | 15 | 0. gün | 55P/Tempel-Tuttle
|
| Geminids | 30 Kasım - 17 Aralık | 13 Aralık | 120 | 24. gün | 3200 Phaethon
|
| eta Aquariids | 24 Nisan - 19 Mayıs | 7 Mayıs | 40 | 11. gün | 1P/Halley
|
| delta Aquariids | 21 Temmuz - 23 Ağustos | 30 Temmuz | 16 | 7. gün | 96P/Machholz |
NOT: Ay durumu 0 ile 29 gün arasında değişmektedir. 0. gün Yeniay evresini belirtir. Göktaşı yağmurları karanlık bir gecede daha iyi görülebilir. Dolayısıyla Ay durumuna bağlı olarak bazı yağmurlar beklenilenden daha az etkili geçebilir. Saatte verilen göktaşı sayısı tahminleri kuyrukluyıldızın yörüngesine bağlı olarak her yıl güncellenmektedir.
Göktaşlarını Nereden Gözleyebiliriz?
Göktaşlarını izlemede ihtiyacınız olan en önemli şey karanlık gökyüzüdür. Büyük kentlerde ancak saatte birkaç göktaşı görmek mümkündür. Ancak, göktaşı yağmurunu etkin bir şekilde izlemek isterseniz şehir ışıklarından kaçınmanız gerekir.
Karanlık bir gökyüzüne sahip olduğunuzu varsayarsak, birçok yerden göktaşlarını rahatça izleyebilirsiniz; kırsalda arka bahçe veya denizde bi r teknenin güvertesi, bir yolun kenarı veya milli parklar iyi gözlem yerleridir ancak bir yerin iyi bir gözlem yeri olması için açık bir görüş alanına sahip olması gerekir.
Yanımıza Ne Almalıyız?
Göktaşı yağmuru izlemek için özel aletlere ihtiyacınız yok. Gözlem sırasında kendinizi rahat ettirmek isterseniz, bir battaniye, bir sandalye, bir termos sıcak içecek ve yıldızlara bakmak için dürbün düşünün. Özellikle bahar veya yaz aylarında, şafak doğmadan önceki saatlerde, yeterince kalın giyinin. Göktaşı yağmurunu izlemek için dürbüne ihtiyacınız olmayacak, fakat özellikle karanlık bir gökyüzünüz varsa, dürbünle gökyüzünde gezinmeye karşı koyamayabilirsiniz.
Tahminler Ne Kadar Güvenilirdir?
Gökbilimciler son yıllarda daha doğruluklu tahminler yayınlamaya çalışsalar da, göktaşı yağmurlarının tahmin edilemez bir doğası vardır. Yapacağınız en iyi şey, önerilen saatlerde dışarıya çıkmak ve gökyüzüne bakmaktır. Böyle en az bir saat vakit geçirirseniz tahminlerin ne kadar doğru olduğunu kendiniz test edebilirsiniz. Göktaşı yağmurları, verilen maksimum zamandan önceki veya sonraki gece sabaha karşı da etkin olabilir.
Göktaşlarını Nasıl Görüntüleyebiliriz?
Aslında bir göktaşı yağmurunu görüntülemek için çok fazla malzemeye ihtiyacımız yok. İhtiyacımız olan üç şey; kamera, objektif ve kamerayı sabitlemek için bir üçayak (tripod). Bir üçayağınız yoksa bile kameranızı bir kum torbası gibi, sağlam bir yüzeye sahip herhangi bir yere koyabilirsiniz.
Şekil 2. Uğur İkizler tarafından görüntülenen Perseid Göktaşı Yağmuru. Fotoğraf: 13 Ağustos 2010, http://ikizler.org.
Bunun dışında gözlem için dikkat etmemiz gereken birkaç nokta var:
Gözlem Yeri: Bir göktaşı yağmurunu gözlemek veya görüntülemek için ışık kirliliğinin az olduğu karanlık ve yüksek bölgeleri tercih etmeliyiz.
Objektif: Göktaşı yağmuru görüntülemek için geniş açılı objektifler kullanırız; çünkü ne kadar geniş açılı objektif kullanırsak göktaşı yakalama şansımız o kadar fazla olur.
Odaklama: Kamerayı ve objektifi elle (manuel) odaklamaya ayarlayın ve gökyüzündeki en parlak yıldıza veya gezegene odaklayın, 10*’e kadar büyütün odaklama manuel olduğu için ayar bozulmaları çok sık yaşanacağı için odaklama ayar halkasını lensin üzerine sabitleyebilirsiniz.
Açıklık: Göktaşları, yanlızca bir iki saniye süren nokta kaynaklardır, bu nedenle bunları kaydetmek için en geniş diyafram açıklığını kullanın. Örneğin; 16mm f/2 lens ile 16mm f/3,5 objektife göre meteor yakalama şansınız daha fazla olacaktır ve göktaşı daha parlak görünecektir.
Pozlama: Kamerayı elle (manuel) pozlama moduna ayarlayın. Daha sonra 10, 15 ve 30 saniye sonra ters pozlama yapın. Kameranın arkasındaki LCD ekrandaki histograma bakın.
Eğer ekvatoral kundağa sahip bir teleskop ile görüntüleme yapıyorsanız, göktaşı yağmurunu görüntülerken arkaplanı bir takımyıldıza ya da Samanyolu’na denk getirmeye çalışın.
Sabit bir tripod üzerinden görüntüleme yapıyorsanız, kameranızı Kutup Yıldızı'na (Polaris) yönlendirmeyi deneyin. Sürekli çekim yapın ve tüm görüntüleri tek bir yıldız izi görüntüsü haline getirin. Daha sonra Photoshop (veya benzeri) programların katman karışım özelliğini kullanarak Kutup Yıldızı'nın etrafında dönüyor gibi görünen yıldızların bir animasyonunu da yapabilirsiniz.
Şekil 3. Farklı yıllarda çekilmiş Perseid Göktaşı Yağmuru fotoğrafları. Fotoğraflar: Uğur İkizler, http://ikizler.org.
Gözlediğimiz Cismin Göktaşı Olup Olmadığını Nasıl Anlarız?
Bu konuda en çok kafa karıştıran cisimler Yer'in çevresinde dolanan yapay uydulardır. Çünkü bazı uydu geçişleri meteor yağmuruna benzeyebiliyor.
Göktaşları genelde belirli bir şekle sahip olma eğilimindedir. Uyduların ise standart bir yolu vardır. Elbette bunu ayırmak bu kadar kolay değildir. Bazı uyduların yörüngedeki hareketleri sırasında, Güneş ışığına maruz kalan yansıtıcı yüzeylerinden ve Güneş panellerinden parlamalar görülebilir.
Renkli alınan göktaşı görüntülerinde gözlenen cismin göktaşı olup olmadığını anlamak daha kolaydır; çünkü göktaşı atmosfere girdiğinde arkasında yeşil bir iz bırakır. Bu iz, göktaşının atmosfere girmesiyle uyarılan oksijen moleküllerinin neden olduğu emisyondan kaynaklanmaktadır.
Kaynaklar
http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/meteor-showers-in-2017/
http://www.amsmeteors.org/meteor-showers/2017-meteor-shower-list/
http://earthsky.org/astronomy-essentials/earthskys-meteor-shower-guide
